Boullée inside out: De Boekenberg van MVRDV in Spijkenisse

Architectuur verhoudt zich per definitie tot haar geschiedenis. Zonder het vorige kan het volgende immers niet bestaan. De vraag is echter hoe die twee zich tot elkaar verhouden. Deze verhouding is bij de recent opgeleverde bibliotheek van MVRDV in Spijkenisse in één oogopslag duidelijk. Het is een déjà vu van Boullée, maar dan inside out.

Boullée inside out

Nikolaus Pevsner beschreef in A history of building types (1976) de verschillende typen bibliotheken uit de geschiedenis van de architectuur. Het type dat door Pevsner met de meest spectaculaire referenties werd geïllustreerd, is ongetwijfeld het Saal-System uit de zeventiende en achttiende eeuw. De Bibliothèque du Roi (Parijs, 1784) van Étienne-Louis Boullée is een bekend voorbeeld. Voor de zeventiende eeuw bestond de bibliotheek in ruimtelijke zin uit een middengang met kleine nissen tussen boekenkasten aan de gevel. Met het Saal-System werden de boekenkasten als doorgaande wand langs de gevel gezet en werd de ruimte van de bibliotheek als geheel afleesbaar. Het ontwerp van Boullée voerde het Saal-System tot in het absurde door als ontzagwekkend, groots en dramatisch gebaar. Hij plaatste de boekenkasten vier verdiepingen hoog en liet ze ten opzichte van elkaar vertrappen met een enorme cascade van boeken als resultaat.

De bibliotheek in Spijkenisse – de zogenoemde Boekenberg – herintroduceert het Saal- System maar dan in omgekeerde vorm; het keert de boekenkasten naar de buiten- in plaats van de binnenwereld. Achter een grote transparante stolp toont zich een naar boven terugtredend bakstenen volume dat omringd is door boekenkasten. De boeken omsluiten de bezoeker niet langer zoals in het voorbeeld van Boullée, maar vormen eerder een achtergrond voor het kijken naar de stad. Vanaf de Boekenberg kijkt men door de transparante stolp uit over Spijkenisse en de passanten op het marktplein kijken op hun beurt terug naar de bezoeker in de bibliotheek. 

De Boekenberg is volgens Winy Maas - de M van MVRDV - bedoeld als een grote etalage; een advertentie van het boek dat de inwoners van Spijkenisse (meer) aan het lezen moet krijgen. In zijn lezing What’s next verwijst hij naar architectuur als action figure; een architectuur die een actieve rol kan innemen bij het ingangzetten van verandering. Het bibliotheekontwerp maakt de voorziene rol ondubbelzinnig duidelijk. De transparante stolp maakt het gebouw open; de bakstenen berg maakt het verleidelijk. De ruimte die men door de stolp ziet, is een pretpark van zien en gezien worden vol met trappen, terrassen, rondlopende mensen en spelende kinderen. Het is de relationele ruimte van Herman Hertzberger maar dan in gedesystematiseerde en naar buiten gekeerde vorm. De berg daagt uit om binnen te komen en de niet van enige symboliek gespeende tocht naar boven langs de wereld van kennis en inzicht te voltooien. 

De verschillende kenmerkende elementen waaruit de bibliotheek bestaat, zijn eerder door andere architecten toegepast. In de Beinecke Rare Book and Manuscript library (New Haven, 1963) maakte Gordon Bunshaft een toren die door boeken wordt omringt. In de Bibliothèque Nationale de France (Parijs, 1995) plaatste Dominique Perrault de boeken als advertentie in vier transparante torens. Met de Seattle Central Library (Seattle, 2004) maakte Rem Koolhaas een mediamachine met open terrassen op en onder dichte volumen achter een transparante huls. Het zijn niet deze losse elementen – de boekentoren, de transparante huls en de open terrassen - die de bibliotheek van MVRDV interessant maken; het is de combinatie ervan die leidt tot vernieuwing. 

De herintroductie en tegelijkertijd omkering van het Saal-System in de Boekenberg maakt het type opnieuw relevant. MVRDV transformeerde het type en paste het op een radicaal andere manier toe. Door het omdraaien van hetSaal-System zijn de boekenkasten visueel onderdeel geworden van de openbare ruimte in plaats van de conventionele bibliotheekzaal. Het collectieve karakter van de zaal wordt ingeruild voor die van de stad. Is de Boekenberg daarmee een manifest voor de bibliotheek als openbaar gebouw? Of is het juist de laatste stap voor de opheffing van de bibliotheek als collectieve ruimte met een eigen identiteit en plek in de stad? Als de Boekenberg slechts een omkering zou zijn van Boullée - de berg zonder de transparante huls - dan zou er een cascade van boeken resteren die zich als trekmuur aan het marktplein van Spijkenisse presenteert. De bibliotheek zou als publieke functie volledig onderdeel zijn geworden van de publieke ruimte. Het zou meer openbaar zijn dan ooit. Tegelijkertijd zou de bibliotheek als collectieve ruimte zijn geëlimineerd. De bibliotheek zou gereduceerd zijn tot slechts een functie; een muur voor het uitlenen van media. Hoe openbaar kan een bibliotheek worden voordat het zichzelf als collectief opheft? Met de drie ingrediënten – de berg, de transparante huls en de open terrassen – combineert MVRDV het openbare en het collectieve tot een uitdagend geheel. 

Matteo Kuijpers, 2013